همان‌طور که گفتیم مهارت حل مسئله لازمه موفقیت در دنیای امروز است. این مهارت ابعاد گوناگونی دارد. برای رسیدن و تقویت توانایی حل مسئله در خود باید اول چند مهارت دیگر را در خود تقویت کنید.
برای موفقیت در حل مسائل لازم نیست حتما از بهره هوشی بالایی برخوردار باشید. کافی است بدانید مراحل گوناگون روبه‌رویی با مشکلات و یافتن راه‌حل‌های احتمالی چیست و در قدم بعد با تمرین روی این مهارت آن را در وجود خود رشد دهید.
به منظور بهبود توانایی حل مسئله به این موارد توجه کنید:
1- باید بتوانید موضوعات را به خوبی تحلیل و بررسی کنید
هرگاه با مشکلی مواجه شدید، باید به عنوان قدم اول به بررسی دقیق مشکل، شناسایی ماهیت و ابعاد مختلف آن و اثرات این مشکل بر زندگی خود بپردازید. هرچند این موضوع ممکن است کمی پیچیده به نظر برسد، ولی با استفاده از پنج مرحله ساده زیر می‌توانید به راحتی هر مشکلی را تجزیه و تحلیل کنید:
- وجود مشکل: آیا مشکلی در رسیدن به خواسته‌تان ایجاد شده است؟
در اولین مرحله به این موضوع پی ببرید که آیا واقعا مشکلی وجود دارد؟ توجه کنید در این مرحله از وجود یا عدم وجود یک مشکل واقعی مطمئن نیستید و فقط به دلیل اینکه نمی‌توانید مطابق با برنامه‌ریزی خود پیش بروید، حدس می‌زنید احتمالا مشکلی سر راهتان وجود دارد.
- مدرک: بر اساس چه مدرکی به این نتیجه رسیده‌اید که مشکلی وجود دارد؟
در بعضی مواقع، برداشت نادرست شما از شرایط و تجزیه و تحلیل اشتباهی که دارید، باعث می‌شود تصور کنید مشکلی وجود دارد. درحالی که ممکن است اگر دقیق‌تر به مسائل نگاه کنید، متوجه شوید حداقل در حال حاضر مشکل خاصی برای رسیدن به اهداف وجود ندارد. بنابراین اگر از این به بعد احساس کردید با مشکلی روبه‌رو شده‌اید، اول سعی کنید مدرکی را پیدا کنید که ثابت می‌کند یک مشکل حقیقی وجود دارد.
- اثر: چرا وضعیت موجود برایتان اهمیت دارد؟
در این مرحله باید به طور دقیق بیان کنید چرا مشکل پیش آمده وضعیتی مهم یا حساس برای شما ایجاد کرده است؟ خیلی اوقات با مشکلاتی مواجه می‌شوید که به دلیل اهمیت کم به راحتی از آن‌ها می‌گذرید؛ ولی گاهی نیز مشکلات موجود روی شرایط خانوادگی یا شغلی شما اثرگذار هستند و لازم است با نگاهی ویژه برای حل این مشکلات اقدام کنید.
- علت: چه چیزی باعث ایجاد مشکل شده است؟
در این مرحله با یک دید تجزیه و تحلیل‌کننده به محیط اطراف نگاه و تلاش کنید عامل اصلی ایجاد مشکل را شناسایی کنید. دقت کنید این مرحله تاثیر به‌سزایی در موفقیت یا شکست شما در حل مسائل دارد، زیرا تشخیص درست علت مشکل، تقریبا نیمی از فرایند حل مسئله را تشکیل می‌دهد.
- راه حل: به عنوان ساده‌ترین راه‌حل، کافی است مشکل را برعکس کنید
شاید کمی عجیب به نظر برسد، ولی همیشه ساده‌ترین راه‌حل موجود برای هر مشکل این است که وضعیت را برعکس کنید. برای این کار لازم است ابتدا با دقت و توجه به محیط پیرامون خود، عامل به‌وجود آورنده مشکل پیش‌رو را کشف کنید. سپس شرایط برعکس وضعیت حال حاضر را در نظر بگیرید. به این ترتیب می‌توانید تشخیص دهید با رخ دادن چه تغییراتی مشکل برطرف خواهد شد.
به عنوان مثال شما همیشه از کارهایی که لازم است در طول روز انجام دهید، عقب می‌مانید و در پایان هر روز، فهرستی از کارهای انجام نشده دارید. در این حالت با برعکس کردن شرایط می‌توانید به این نتیجه برسید که اگر برای انجام هر کار زمان مشخصی در نظر بگیرید و کارها را بر اساس اولویت لیست کرده و به آن ترتیب پیش بروید، مشکل موجود (عقب ماندن از کارها) به احتمال زیاد برطرف خواهد شد.
2- از زاویه دیگری به مسئله نگاه کنید
خیلی از افراد عادت دارند برای انجام کارها به ویژه کارهایی که به صورت روزمره انجام می‌شود، از روش ثابتی استفاده کنند. در این حالت، یک عمل تا جایی تکرار می‌شود که بعد از مدتی حتی با چشمان بسته هم قادر به انجام آن خواهند بود، اما نکته مهم این است که اگر همیشه از این روش استفاده کرده و مانند قبل به مسائل پیرامونتان نگاه کنید، به هیچ راه‌حل جدیدی نمی‌رسید. در اینجا اهمیت تفکر جانبی مشخص می‌شود.
در تفکر جانبی باید ذهنتان را از چهارچوب‌های همیشگی خارج کنید تا بتوانید با دیدی جدید و وسیع‌تر، راه‌حل‌هایی خلاقانه برای مشکلات موجود پیدا کنید.
تفکر جانبی هفت مرحله دارد:
- در نظر گرفتن ماهیت موضوع مورد بررسی برای پیدا کردن سایر راه‌حل‌های احتمالی
- تغییر موضوع موردنظر، برای یافتن راهکار‌های جدید و خلاقانه
- به چالش کشیدن راه‌حل‌های موجود و فراتر رفتن از آن‌ها
- توجه به موضوعات به ظاهر نامربوط به مسئله اصلی، برای افزایش دامنه فکری و کشف راه‌حل‌های جدید
- انتخاب بهترین ایده به دست آمده
- آغاز به کار روی ایده و راه‌حل انتخابی
- اصلاح یا تکمیل ایده موجود برای رسیدن به بهترین نتیجه
3- مثل یک قاضی فکر کنید
زمانی که یک قاضی را در ذهن خود مجسم می‌کنید، احتمالا او را فردی می‌دانید که فقط بر اساس شواهد و مدارک قضاوت می‌کند و احساسات در تصمیم‌گیری‌های او هیچ نقشی ندارند. چنین طرز تفکری استدلال منطقی نام دارد و یکی از مهارت‌های ضروری برای همه افراد است.
استدلال منطقی به شما کمک می‌کند قبل تصمیم‌گیری همه شواهد و مدارک را به خوبی بررسی کرده و با توجه به آن‌ها عمل کنید. این طرز تفکر باعث می‌شود از تصمیم‌گیری‌های آنی و احساسی جلوگیری شود و احتمال اینکه در آینده از تصمیم خود پشیمان شوید، کمتر خواهد شد.
در استدلال منطقی باید علاوه‌بر تکیه بر شواهد و مدارک، برای کشف روابط بین مسائل و پیدا کردن راه‌حل‌های عملی و منطقی، از منطق و تفکر عقلانی هم استفاده کنید.
برای تقویت تفکر استدلالی می‌توانید بازی‌های متنوعی مانند Contraption Maker و Zoombinis را امتحان کنید. این بازی‌ها دقیقا با هدف بهبود چنین تفکری طراحی شده‌اند.
4- کمی ابتکار عمل به خرج دهید
فرض کنید شما و دوستتان با یک مشکل مشابه روبه‌رو شده‌اید. در چنین شرایطی شما با کمی جستجو در اینترنت و پیدا کردن چند راه‌حل تکراری دنبال رفع مشکل هستید. در طرف مقابل، دوست شما با صرف وقت و پیدا کردن راه‌حلی خلاقانه مشکل را حل می‌کند.
فکر می‌کنید از دید دیگران کدام یک از شما در حل مشکلتان موفق‌تر بوده‌اید؟ قطعا دوستتان!
ابتکار عمل همان ارزش افزوده‌ای است که شما می‌توانید نسبت به بسیاری از افراد داشته باشید. برای رسیدن به ابتکار عمل هم کافی است با تمرین مداوم، قادر به دیدن مواردی شوید که اصولا از چشم دیگران مخفی می‌مانند.
ابتکار عمل می‌تواند مزایای زیر را در زندگی شخصی یا شغلی شما همراه داشته باشد:
- به طور ویژه‌ای از سایرین متمایز می‌شوید.
- تا حد زیادی از وابستگی شما به دیگران کاسته می‌شود.
- می‌توانید بسیاری از مشکلات را در زمان کمتر یا با صرف هزینه کمتر برطرف کنید.
- دیگران شما را به عنوان فردی خلاق می‌شناسند.
- در زندگی شغلی خود راحت‌تر از سایرین ارتقا پیدا می‌کنید.
5- به یاد داشته باشید تداوم داشتن از لازمه‌های موفقیت است
بر طبق نقل‌قولی معروف از بنجامین فرنکلین «انرژی و تداوم می‌توانند در برابر همه‌چیز پیروز شوند.» بنابراین اگر می‌خواهید در زندگی پیشرفت کنید، باید با تداوم و پشتکار در به دست آوردن مهارت‌هایی مثل حل مسئله پیشرفت کنید.
جالب است بدانید یکی از علل آموزش ریاضی در دوران تحصیل، این است که دانش‌آموزان از همان دوران کودکی مفهوم «تداوم داشتن تا زمان رسیدن به نتیجه دلخواه» را تمرین کنند.
بر اساس تحقیق صورت گرفته توسط Ian Isaacs روی تعدادی از دانش‌آموزان مقطع ابتدایی، مشخص شد میزان خلاقیت دانش آموزانی که سختکوشی بیشتری برای حل مسائل ریاضی داشته‌اند، با افزایش سن بیشتر از سایر دانش‌آموزان بوده است. این افراد در سایر موضوعات نیز تداوم بیشتری برای حل مسائل از خود نشان داده‌اند.
برای افزایش مهارت تداوم روی هفت مرحله زیر کار کنید:
- با دیدی مثبت به مسائل نگاه کنید.
- بدانید دقیقا دنبال حل چه مسئله‌ای هستید؟
- مشخص کنید به چه دلیل حل این مسئله برای شما اهمیت دارد؟
- برنامه‌ریزی کنید.
- از انجام اقدامات کوچک برای حل مسئله شروع کنید.
- میزان پیشرفت خود را اندازه‌گیری کنید.
- هر از چند گاهی به خود استراحت دهید
6- مهارت خوب دیدن را در خود پرورش دهید
گاهی ممکن است با عدم دقت و خوب ندیدن آنچه در محیط پیرامونتان است، دچار مشکل خاصی شده یا نتوانید مشکلات موجود را به خوبی حل کنید. در چنین شرایطی مهارت مشاهده کردن (Observation)، یکی از مهارت‌های نرمی است که در فرایند حل مسئله کمک‌کننده خواهد بود.
با داشتن مهارت مشاهده کردن، شما می‌توانید بسیاری از نکات ریز و درشتی را که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم روی مشکل پیش‌رویتان اثرگذار هستند، ببینید. این مهارت در فرایند پیاده‌سازی ایده‌هایتان برای حل مشکل نیز کمک خواهد کرد. مهارت خوب مشاهده کردن باعث می‌شود اثرات ناشی از اجرای ایده‌های خود را با دقت بیشتری ببینید و در بازه زمانی مناسبت‌تری نسبت به اصلاحات احتمالی موردنیاز اقدام کنید.
نکته مهم درباره مهارت مشاهده کردن این است که باید سعی کنید نسبت به همه مسائل دیدی چند‌جانبه داشته باشید و موضوعات را از زوایای مختلف بررسی کنید.
به عنوان مثال اگر مسئله‌ای که قصد حل آن را دارید، عدم توانایی شما در درک و برقراری ارتباط با یکی از همکارانتان است، باید بتوانید خود را در جای او گذاشته و از آن جایگاه به قضایا نگاه کنید. این دید دقیق و چند‌جانبه به شما کمک خواهد کرد نکات بسیاری را متوجه شوید و راحت‌تر برای حل آن‌ها تصمیم‌گیری کنید.
7- بدانید چطور دیگران را ترغیب کنید
در دنیایی که همه با چالش‌های زیادی روبه‌رو هستند، افرادی که مهارت حل مسئله دارند، راحت‌تر از دیگران می‌توانند اطرافیانشان را برای انجام کاری ترغیب کنند. این افراد با خلاقیت و مهارت حل مسئله، می‌توانند مشکلات موجود را برطرف کنند. به این ترتیب دیگران با میل باطنی حاضر به پذیرش و همراهی با آن‌ها خواهند بود.
همچنین، زمانی که مهارت حل مسئله داشته باشید، راحت‌تر می‌توانید دیگران را متقاعد کنید مطابق درخواست شما عمل کنند. به عنوان مثال مادری که مهارت حل مسئله دارد، به راحتی می‌تواند از فرزند نوجوانش بخواهد اتاق خود را مرتب کند یا با تعدادی از دوستانش رفت‌وآمد نداشته باشد. این مادر در محیط کاری نیز می‌تواند راحت‌تر همکار خود را قانع کند که به جای او در یک جلسه مهم حاضر شود.
به این ترتیب داشتن مهارت حل مسئله می‌تواند در تک‌تک روابط‌تان تاثیر‌گذار باشد و کمک کند با متقاعد کردن دیگران، مسائل مختلف را به شکلی که می‌خواهید، پیش ببرید.
8- تلاش کنید مذاکره‌کننده خوبی باشید
یکی از مشکلاتی که خیلی از افراد با آن روبه‌رو هستند، این است که قادر به مذاکره با طرف مقابل خود نیستند. این مذاکره ممکن است برای حل یک مشکل کوچک یا با هدف عقد قراردادی بزرگ باشد. مهارت حل مسئله و داشتن توانایی مذاکره رمز موفقیت افراد در چنین شرایطی است.
ضمنا این نکته را هم در نظر داشته باشید که یکی از ویژگی‌های مذاکره‌کنندگان موفق این است که همیشه منافع طرف مقابل را در نظر می‌گیرند و سعی می‌کنند یک معامله برد–برد داشته باشند. این افراد به خوبی می‌دانند اهمیت یک مذاکره خوب برای حل مشکلات و اختلاف نظر‌های موجود تا چه حد زیاد است.
هر فرایند مذاکره موفق شش مرحله زیر را در بر دارد:
- تنظیم بهترین زمان و مکان برای برگزاری مذاکره
- بحث پیرامون موضوع موردنظر
- بیان شفاف خواسته‌ها از سمت هر دو طرف
- بحث و تبادل نظر برای رسیدن به یک نقطه مشترک
- امضاء تفاهم‌نامه
- پیاده سازی و اجرای تفاهم‌نامه
9- یک طوفان، از نوع فکری راه بیندازید
یکی از ساده‌ترین و در عین حال موثر‌ترین روشهای حل مسئله، استفاده از تکنیک طوفان فکری است. در این روش همه چیزی که نیاز دارید، یک خودکار و یک تکه کاغذ است.
برای استفاده از روش طوفان فکری، کافی است پس از تشخیص مشکل، شروع به نوشتن ایده‌هایی کنید که به نظرتان برای حل مشکل موثر خواهند بود. نکته مهم در روش طوفان فکری این است که صرفا باید به خلق ایده‌های مختلف فکر کنید و خود را درگیر امکانات موجود یا عملی بودن و نبودن ایده‌ها نکنید.
روش طوفان فکری را می‌توانید به صورت فردی یا گروهی انجام دهید. در روش گروهی، زمانیک ه افراد باهم به بیان ایده می‌پردازند، میزان خلاقیت هر فرد افزایش پیدا می‌کند و تعداد ایده‌های مطرح شده در پایان طوفان فکری نیز بسیار بیشتر از زمانی است که به صورت انفرادی به انجام این کار پرداخته‌اید.
پس از نوشتن ایده‌ها باید به بررسی هریک از آن‌ها بپردازید. در صورت لزوم با ترکیب بعضی از ایده‌ها، به یک ایده جامع‌تر و عملی‌تر دست پیدا کنید. در آخر با انتخاب برترین ایده‌ها و برنامه‌ریزی برای اجرایی کردن آن، مشکل را حل کنید.
10- تصمیم خود را نهایی کنید
همه مواردی که گفته شد، بخش‌هایی از فرایند حل مسئله بود. نتیجه نهایی این موارد، ایده‌هایی برای رفع مشکل پیش‌رو به شما خواهد داد.
پس از به دست آوردن ایده‌ها، در فرایند تصمیم گیری (Decision Making) شما باید از میان چند راهکار مختلف، یک یا دو مورد را انتخاب کرده و برای پیاده‌سازی آن‌ها اقدام کنید.
این بخش برای بسیاری از افراد سخت‌تر است؛ چراکه نمی‌توانند تصمیم بگیرند کدام راهکار برای مشکلشان مناسب‌تر است. اگر شما هم نظری مشابه این افراد دارید، می‌توانید برای انتخاب بهترین ایده مراحل زیر را طی کنید:
- ایده‌های خود را مرتب و دسته‌بندی کنید.
- عواقب و نتایج احتمالی هریک از آن‌ها پیش‌بینی کنید.
- جایگزین‌های احتمالی برای هریک از راه‌حل‌های موجود را پیدا کنید.
- ایده‌ها را بر اساس اثرات و عواقبشان ارزش‌گذاری کنید.
- بهترین ایده را انتخاب کنید.
- برای پیاده‌سازی و اجرای ایده برنامه‌ریزی کنید.
پله آخر
همان‌طور که گفته شد، حل مسئله یکی از مهم‌ترین مهارت‌های نرم در زندگی فردی و کاری هر شخص است و اثرات فراوانی برای او خواهد داشت. اگر این توانایی را در خود تقوت نکنید، احتمال دارد در همه مشکلات فردی، کاری و اجتماعی و… با چالش‌های بسیار زیادی مواجه شوید.
اگر شما هم روشی می‌شناسید که در حل مسائل گوناگون به شما کمک کرده است، خوشحال می‌شویم روش پیشنهادی خود را با مخاطبان کار پله به اشتراک بگذارید.
